Merhaba Sevgili Anneler,
Dördüncü yazımı “Neden insanların çoğu, biz bilincine ulaşamadan yaşamlarını tüketiyorlar?” diye sormuş ve bunun nedenini Eric Berne’nin kişilik kuramı olan Transaksiyonel Analiz’in de (TA) buldum”, diyerek bitirmiştim.
Eric Berne diyor ki ister yetişkin , ister çocuk olsun her insanın üç benlik(ego) durumu vardır.
Anababa (AB) benlik durumu: Nesilden nesile geçirmek istediğimiz din,kültür, değerler, görgü, doğrular, yanlışlar, güzeller, çirkinler, …meliler, …..malılar….ı içerir.
Yetişkin (Y) benlik durumunda ise “ burada ve şimdi” kaynaklı davranışların dayandığı bilgi ve gerçekler vardır. Örneğin AB benlik durumundaki din kurallarına karşın Y benlik durumunda hukuk kuralları geçerlidir.
Çocuk (Ç) benlik durumunda da duygular hakimdir.
Berne, AB benlik durumunu ikiye ayırıyor: Koruyan AB, eleştiren AB. Ç benlik durumunu da ikiye ayırıyor: Doğal çocuk, uyarlanmış çocuk. Şöyle bir senaryo düşünün: Akşam yemeğinizi yemişsiniz, tv de çocuğunuzla (3 yaşında diyelim)birlikte izleyebileceğiniz bir film var. Mısırları da patlatmış keyifle tv karşısına geçmişsiniz. Hiç hesapta olmayan bir şey oluyor, kapının zili çalıyor, açıyorsunuz, aile dostlarınız karşınızda… “ Haber vermedik ama, yabancı mıyız, uygun değilseniz söylersiniz diye düşündük, geldik”, diyorlar. Böyle bir durumda Türk aileleri genellikle nasıl davranır? Belki siz de böyle davranıp “Aaa ne demek çok iyi etmişsiniz, buyurun, buyurun” derken miniğiniz henüz kurallar ve , meliler, malılarla “eğitilemediği !!” için “Niye geldiniz ki? Biz baş başa film izleyecektik,” deyiverir. Çünkü henüz doğal yanını kaybetmemiştir .O zaman yine genellikle nasıl davranılır? “Çok ayıp, nerden çıkarttın bunu Emel Teyzenlerin gelmesi bizim çok hoşumuz gitti, özür dile bakayım.”diyerek çocuğumuzun doğal yanını törpüleyerek onu sosyalleştirmeye/terbiye etmeye çalışırız.( Böyle bir durumda çocuğun dürüst olma ile yalan söyleme açısından kafasının nasıl karıştığından, kendini ve anababasını değerlendirme konusunda nasıl açmazlara düştüğünden şimdilik söz etmiyorum, çünkü konumuz TA daki benlik durumlarını açıklamak.)
Bazı çocuklar uysal bir mizaç ile dünyaya gelirler. Böyle çocuklar tembihlere, eleştiri ve uyarılara daha çok boyun eğer ve “uslu çocuk” olurlar. Ama hırçın mizaçlı çocuklar eleştirileri, uyarı ve tembihleri kabul etmez, tepki verir ve giderek “asi çocuk” olurlar.
Uslu ve asi çocuklar doğallıklarını kaybetmiştir. Uyarlanmışlardır. Uslu çocuk azarlanmamak, beğenilmek için kendi istediği gibi davranamaz. Asi çocuk ise anababasının dediğine karşı çıkmak için kendi istediği gibi davranamaz. Bir kitapta asi çocuk davranışını çok güzel tanımlayan bir örnek okumuştum: On dört yaşında bir genç kız çok beğenerek bir tişört satın alıyor. Sevinçle mağazadan çıkıyor ve yıldırım gibi geri dönerek satıcıya “Annemle babam beğenirse geri getirebilir miyim?” diye soruyor. Çünkü onun amacı artık anababasıyla inatlaşmaya dönüşmüştür. Bu uğurda kendi isteklerini bile gerçekleştiremez.
TA ya göre, bir insan başka bir insanla iletişime geçtiğinde kendi benlik durumlarından birinden, karşısındakinin benlik durumlarından birine doğru konuşur. Hangi benlik durumundan, hangi benlik durumuna doğru konuşacağına Y benlik durumu karar verir. Y benlik kişiliğin maestrosudur. Kararları AB ve Ç benlik durumlarının isteklerini de göz önüne alarak verir. Bezen yetişkin olur, bilgi ve gerçeklerle konuşur; bazen AB yanını ortaya çıkartıp korur-kollar, eleştirir; bazen de doğal, uslu ya da asi çocuk yanını öne çıkartıp ilişki kurar.
Örnekleyelim ve Gordon öğretisi ile bağlantısını görmeye çalışalım.
Erkek bilgi istiyor, eşi de bilgi veriyor, yetişkin yetişkine bir iletişim. İletiler paralel ve birbirini bütünleyici.
Erkek Y den Y e ileti gönderiyor, eşi eleştirel AB yanından yanıtlıyor. İletiler çapraz oluyor. Bu durum bir çatışmanın varlığını gösteriyor. (TA da iletilerin paralel olmaması her zaman çatışma anlamına gelmez. Ancak konumuz tam olarak TA olmadığı için Gordon’la ilintileyebileceğim örnekleri alıyorum.)
Bu örnekte erkek eleştirel AB yanından eşinin uslu çocuğuna sesleniyor, eşi de uslu çocuktan EAB ya yanıt veriyor. Burada iletiler çakışmadığı için görünürde sorun yoktur. Böyle baskın bir kişi karşısında kimse konuşamadığı için tartışma bile olanaksızdır. Ama derinlerde çok büyük sorunlar vardır. Böyle bir ilişkinin sonu ya hastanede, ya mahkemede ya da hapishanede biter!
Bu örnekte de bir anne çocuk olsun:
Çocuk muhabbet kuşu öldüğü için çok üzgün ve annesinin koruyan yanına seslenip şefkat arıyor. Ama anne yavrusunun duygularını anlayacağı yerde “İşte şimdi eğitimin sırası” deyip nutuk çekmeye başlıyor. Neden bu anne böyle davranıyor? Çünkü Y benliği güçlü değil. Eğer güçlü olsaydı Y benliğinden konuşmaz koruyan AB yanını öne sürerek duygular üzerinde kalırdı. (Gordon’a göre etkin dinlerdi), çocuğunu rahatlattıktan sonra belki, kendi doğal çocuğundan, çocuğunun doğal çocuğuna ileti göndererek kendisinin de çocukken bir hayvanının öldüğünü, o zaman kendisinin de şimdi onun üzüldüğü gibi üzüldüğünü anlatarak bir sohbete girişebilirdi.
Bu TA modellerini niye anlattım. Şu cümleyi söyleyebilmek için:
Karşımızdaki insanın hangi benlik durumuna doğru daha çok konuşursak onun o benlik durumu büyür, güçlenir.
AB-Ç toplumu tipik bir Türk toplumu. Yalnız kendi çocuğunu değil, başkalarının çocuklarını bile koruyup kollayan, eleştiren güçlü bir AB yanımız var. Bizim çocukluğumuzda komşu teyzeler, bakkal amcalar bile terbiyemize karışırlardı. En müdahaleci olmayan büyükler bile, hatalarımızı düzeltsin diye, iyi niyetle mutlaka annelerimize söylerlerdi. Hele öğretmenler korkulu rüyamızdı. Öğretmenlikleri okulda bitmezdi ki….Mahallemizde çok güzel bir sinema vardı. Arkadaşlar toplanıp giderdik. Salon ya da balkon bileti aldığımız halde bizi mutlaka locaya oturturlardı. Mahallenin genç kızlarını korumak onların boyunlarının borcuydu. Bizler onların evlâtları, kardeşleriydik. Sözün özü yalnız anababalarımız değil, tüm büyükler bizlerin çocuk yanımızın büyük olmasında etkindiler doğrusu. Biz çocukların görgüsü buydu, çocuklar korunur kollanır, daha çok da terbiyeli olsunlar diye eleştirilirdi. Gördüğümüz büyük modeli buydu. Büyüklerin bu davranış ve tutumları çocukların beyinlerinde bir paradigma oluşturdu: Anababalar/büyükler çocukları karumalı kollamalı, doğruyu bulmaları için eleştirmelidir. Sonra o çocuklar büyüyünce, yetişkin benliğin ne olduğunu bilemeden anababa oluyor ve onlar da aynı tutumu çocuklarına gösteriyorlardı.
Geçmiş zaman kullandım ama şimdi de durum farklı değil. Trafikte çok sık rastladığımız olaylardan biri, hiçbir hasar olmasa bile birbirine çarpan/değen arabaların sürücülerinin hemen arabalarından inip kavgaya tutuşmaları değil midir ? Bu durum biz Türklerin AB ve Ç benlik durumlarımızın büyüklüğünü göstermez mi? Ne zaman ki çarpışan arabaların sürücüleri kavga etmeyip bir birlerine geçmiş olsun dilekleriyle onarım için kartlarını verecekler, işte o zaman Türk toplumunun Y benliğinin de büyüdüğünü anlayacağız.
Yetişkin Toplumu: Amerikan toplumu buna örnek olabilir. Sevgi, şefkat az, bireysellik çok. Hangisi daha sağlıklı dersek sanırım bizim durumumuz daha iyi. Çünkü yetişkin benliği güçlendirmek için bir paradigma değişikliği ile iletişim tekniklerine ihtiyacımız var ki bunlar öğrenilebilir şeyler. Ama şefkat öğrenilmez yaşanır. Varsa vardır, yoksa yoktur. Belki bu nedenle neredeyse her yetişkinin bir psikiyatristi var Amerikada.
Empatik toplum: İdeali bu. Dengeli benlik durumları gösteren bir kişilik yapısına sahip bireylerden oluşmuş bir toplum. Dilerim yetişkin benliği güçlü çocuklar yetiştirebiliriz ve empatik bir topluma doğru gelişiriz.
TA bize, daha önceki yazılarımda verdiğim bilgilerin doğruluğunu göstermiş oluyor.
Bizler çocukalarımızla kurduğumuz iletişimimizde genellikle AB-Ç çaprazında kaldığımız için çocuklarımızı n çocuk benlik durumlarının uyarlanmış çocuk yanı büyüyüp gelişiyor, bunun sonucunda da istediğimizin tersi gerçekleşerek (ister uslu ister asi olsun) kendine güvenen değil, bize güvenen; bağımsız değil, bize bağımlı hale geliyorlar.
Şimdi diyebilirsiniz ki koruyup kollamanın nesi yanlış. İstenmedik davranışlarını düzeltmezsek doğrusunu nasıl öğrenecekler? Bu düşünceye katılıyorum, tabii koruyacağız, tabii kollayacağız ve tabii düzelteceğiz ama, biz Türk toplumu olarak bunları ne zaman yapacağımızı ya da yapmayacağımızı bilemiyoruz. İşte Gordon bize ne zaman dinleyeceğimizi, ne zaman konuşacağımızı, ne zaman sorun çözeceğimizi, en önemlisi de eğitimin ne zaman yapılırsa etkili olabileceğini öğretiyor.
Gordon öğretisi ile sen dilini ve iletişim engellerini terk ederek çocuğumuzun çocuk benlik durumunun daha fazla güçlenmesini önleyeceğiz. Etkin dinleme, ben dili ve kazan-kazan felsefesiyle sorunları çözerek de yetişkin benlik durumunu güçlendireceğiz.
Böylece binlerce yıldır süregelen değişmezliği değiştireceğiz.
Gelecek yazıda Gordon’un “Etkili İletişim Becerileri” ne başlıyoruz.
Sevgilerimle.
BİRSEN ÖZKAN
BİRİNCİ yazısını okumak için buraya TIK,
İKİNCİ yazısını okumak için buraya TIK,
ÜÇÜNCÜ yazısını okumak için buraya TIK,
DÖRDÜNCÜ yazısını okumak için buraya TIK.
(Birsen Özkan yazılarından metin ya da resimlerden alıntı yaparken lütfen yazarın adını belirtiniz. Kaynak göstermeden alıntı yapmak 5846 sayılı fikir ve sanat eserleri yasasına göre suçtur.)